مبادی مدیریت اسلامی

 مبادی مدیریت اسلامی

 مبادی مدیریت اسلامی

مقدمه:

در تمام ملت‌ها و دولت‌ها نوعی مدیریت و سیاست برای اداره کشور و مردم وجود داشته و دارد و گرچه مباحث مدیریتی را بسیاری به دوران پدید آمدن کارخانه‌ها و مجتمع‌های کارگری و اقتصادی نسبت می‌دهند و نوع روشهای برخوردی کارفرمایان با کارگران را به نقد و بررسی و ارزیابی می‌گذارند و هم اکنون مبحث چگونگی اداره انسانها و مراکز گوناگون اقتصادی و نظامی، سیاسی، اجتماعی، بهداشتی نوعی با مباحث مدیریت در ارتباط است که هر یک از دولت‌ها و ملت‌ها و حکومت‌های کنونی جهان تلاش می‌کنند تا با راه رسم و آداب و رسوم و نوآوریهای خاص خودشان مدیریت را تعریف نمایند و فرد و جامعه را اداره نمایند در حقیقت به تعداد کتب مدیریتی برای مدیریت تعریف انجام داده‌اند ما ضمن ارائه چند تعریف از مدیریت به مبحث اصلی خودمان یعنی مبادی مدیریت اسلامی می‌پردازیم.

تعریف مدیریت: عبارتست از انجام کار باو بوسیله دیگران برای رسیدن به اهداف سازمانی

عبارتست از علم و هنر متشکل و هماهنگ کردن رهبری و کنترل فعالیتهای دسته جمعی برای نیل به هدف‌های مطلوب با حداکثر کارایی.

مدیریت اسلامی: علم و هنر به کارگیری صحیح افراد و امکانات در جهت وصول اهداف سازمانی است بنحوی که با موازین شرع مغایرت نداشته باشد.

با توجه به اینکه مدیریت را به زمان بوجود آمدن کارخانجات نسبت داده‌اند ولی باید این مبحث را مد نظر داشت که مدیریت از زندگی اجتماعی انسانهای اولیه بصورت مدیریت خانواده شروع گردیده وسابقه مدیریت اسلامی به زمان پیامبر (ص) و امامات بر می‌گردد و در زمان حال نیز مدیریت اسلامی در کشور خودمان پس از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی به رهبری مقام عظمای ولایت معمار بزرگ انقلاب حضرت امام خمینی (ره) شکل گرفته است در خصوص مدیریت خانواده حضرت علی (ع) در نهج‌البلاغه چنین فرموده است:

تا مدیریت خانواده با اصالت و سلامت و ارزشهای اخلاقی سامان نگیرد استحکام و قوام پیدا نکند و فرزندان تربیت نشود و راه و رسم زندگی را نیاموزند و با ارزشهای اخلاقی آشنا نگردد در فردای نزدیک نخواهند توانست انواع مدیریت‌ها را بخوبی اداره کند و از آینده سازان کشور باشد یعنی اینکه وقتی که فردا مدیریت کشور را به دست چنین افرادی بدهند نمی‌تواند به ارزشها توجه نماید.

با توجه به اینگونه واقعیت‌ها حضرت علی (ع) در دستورالعمل‌های سیاسی و مدیریتی به مدیران ارشد خود رهنمود می‌دادند که مدیران کشورهای اسلامی را از خانواده‌های پاک و نیکوکار انتخاب نمایید.

اصول مدیریت اسلامی:

1 ـ حکومت و مدیریت اسلامی 2 ـ برنامه ریزی 3 ـ سازماندهی 4 ـ انگیزش 5 ـ رهبری 6 ـ سلوک مدیریت 7 ـ کنترل 8 ـ پیگیری 9 ـ تصمیم گیری

با توضیح مختصری در خصوص هر یک از اصول مدیریت اسلامی می‌پردازیم.

1 ـ ضرورت تشکیل حکومت و مدیریت اسلامی:

حضرت علی (ع) نهج‌البلاغه خطبه 40)

مردم به زمامدار نیازمندند خواه نیکو کار باشد یا بدکار تا مومنان در سایه حکومتش به کار خویش مشغول و کافران هم بهره‌مند شوند.

پس از اثبات لزوم حکومت از نظر روایات اسلامی باید توجه داشت که اجزا و پیکره نظام و حکومت را مدیریتها تشکیل می‌دهد از این رو باید گفت هنگامی که گفته می‌شود حکومت باید عادلانه باشد به معنای آن است که باید مدیریت‌ها براساس عدل، از راس حکومت تا پایین‌ترین اجزای آن بوجود آید.

2 ـ برنامه‌ریزی:

الف) عبارتست از تفکر در کلیات و جزئیات برنامه

ب) برنامه‌ریزی متضمن تعیین هدف‌ها و مقاصد سازمان و تهیه نقشه و برنامه کار است و برنامه‌ها نشان می‌دهد که هدف‌ها چگونه باید تحقق یابد.

همانطوریکه از تعریف برنامه‌ریزی مشخص است از مهمترین ارکان مدیریت بوده و هیچ مدیری نباید اهداف سازمان را بدون برنامه تعقیب کند.

اهمیت برنامه‌ریزی از نظر آیات و روایات:

امارات الدول انشاء الحیل علی (ع)

بقای مناسب دولتها مربوط به برنامه‌ریزی و چاره اندیشی در امور می‌باشد.

هرگاه کاری را انجام دادی از روی علم و عقل انجام بده و برحذر باش از اینکه کاری را بدون آینده نگری و آگاهی انجام دهی (بحار النوار پیامبر اسلام)

برنامه‌ریزی باعث می‌گردد که انسان دچار ندامت بعلت بی‌برنامه‌گی نگردد و در حل مشکلات و مسائل کمک نماید و از امکانات بهترین استفاده را بنماییم.

انواع برنامه‌ریزی: الف) برنامه‌ریزی استراتژیک (جامع) ب) برنامه‌ریزی عملیاتی (اجرایی)

3 ـ سازماندهی:

سازماندهی مستلزم آن است که منابع یعنی افراد ـ سرمایه و تجهیزات به موثرترین شیوه برای حصول هدف‌ها فراهم شود بنابراین سازماندهی شامل ترکیب و یگان سازی منابع است.

عملیات سازماندهی:

1 ـ شناسایی و دسته‌بندی کارها

2 ـ واگذاری اختیارات و مسئولیت‌ها پس از تعریف

3 ـ ایجاد و برقراری ارتباط

1 ـ در سازماندهی یک اداره سازمان یا حکومت مبانی مختلفی چون هدف، وظیفه، نوع تولید، عملیات و ارباب رجوع وجود دارد برای دسته‌بندی کارها با توجه به اهداف مجموعه و برنامه‌ها و فعالیت‌ها می‌بایستی که تقسیم کار صورت پذیرد.

واجعل لکل انسان من خدمک عملاً تاخذ به فانه احری الا یتواکلو فی خدمتک

برای هر یک از زیردستان و کارکنان خود کاری تعیین کند تا او را نسبت به همان کار مواخذه و بازپرسی کنی زیرا این روش سزاوارتر است تا این که کارهایت را به یکدیگر وانگذارید علی (ع)

2 ـ تعریف و واگذاری اختیارات و مسئولیت‌ها

پس از دسته‌بندی کارها باید برای هر قسمت مسئولی انتخاب نمود وحدود اختیارات او را مشخص نمود.

ای مالک باید به هر نوع کاری از کارهایت یک رئیس انتخاب کنی رئیس که کارهای مهم وی را مغلوب نسازد و کثرت کارها او را پریشان و خسته نکند. علی (ع)

3 ـ‌ ایجاد روابط بین قسمتهای درون سازمانی و بیرون سازمانی می‌باشد اگر ارتباط و روابط بصورت صحیح برقرار شود بسیاری از مشکلات حل می‌گردد.

بدان قسمتی از کارهاست که باید شخصاً آنها را انجام دهی از جمله پاسخ دادن به کارگزاران دولت، در آنجا که منشیان و دفتر داران از پاسخ عاجزند و دیگری برآوردن نیازهای مردم است.

در همان روزی که احتیاجات گزارش می‌شود و پاسخ آنها برای همکارانت مشکل و دردسر می‌آفریند.

4 ـ انگیزش:

بطور کلی شیوه‌های بسیج بکارگیری و حرکت دادن انسانها برای انجام دادن کارها

الف) براساس میل و رغبت

ب) براساس شغل سازمانی برای رسیدن به نیازها

تعریف انگیزه: عبارتست از یک محرک درونی که انسان را به انجام کار بر می‌انگیزد.

افراد (مدیرانی) که بتوانند برای نیل به اهداف سازمانی به خوبی در انسانها انگیزه کار و فعالیت به وجود آورد به پویایی و تحرک لازم در سازمان خواهد رسید.

«تو ای سعدخرابت را پرداخت کرده‌ای از پروردگارت اطاعت نموده‌ای و رهبر و امامت را خشنود کرده‌ای مانند کار مرد ضابط و نیکوکار پرهیزگار و نجیب پس خداوند گناهان تو را بیامورزد کوشش تو را قبول کند و عاقبت تو را نیکو گرداند. علی (ع)

هدف حضرت علی (ع) از این نامه به سعر تشویق و تمجید از مدیر لایق بوده است.

5 ـ رهبری:

هدایت و رهبری از مباحث بسیار اساسی در مدیریت می‌باشد. زیرا مهمترین حرکت مدیر آنست که با بکارگیری صحیح نیروهای انسانی با بهترین مشکل سینه حوادث و مشکلات را بشکافد و برنامه‌های سازمان را اجراء و رسیدن به اهداف را سهل الوصول نماید.

تعریف رهبری:

1 ـ عبارتست از تاثیر گذاری بر افراد در انجام وظایفشان با میل و علاقه

2 ـ عبارتست از هنر یا علم نفوذ در اشخاص به طوری که با میل و خواسته خود در جهت حصول هدفهای تعیین شده گام بردارد.

صفات رهبری:

1 ـ سعه صدر:

در نسبت «سعه» به معنای طاقت و قدرت و «صدر» به معنای سینه می‌باشد.

از سعه صدر بعنوان شرح صدر نیز یاد می‌کنند یعنی گشادگی در سینه

آله الرتاسه الصدر ابزار ریاست سعه صدر است علی (ع)

و علایم سعه صدر نیز حلم (بردباری) و متانت در شادیها و مقاومت در برابر مشکلات می‌باشد.

2 ـ هوش:

هوشیاری در رهبری دارای تأثیر بسیار زیادی است کسی که از نیروی ارزشمند هوش بهره بیشتری داشته باشد در شناخت نیروها آگاهی به امور فهم مشکلات، یافتن راه حلها و شناخت نقاط ضعف و برنامه‌ها پیش‌بینی دشواریهای آینده ایجاد انگیزش در نیروها و به کارگیری فنون مدیریت موفق‌تر خواهد بود.

من امارات الدوله القظه لحراسه الامور

از دلایل بقای دولت بیداری (آگاهی و هوشیاری) در حفظ و حراست امور می‌باشد.

3 ـ توانمندیهای علمی و فنی

کسانی که در امور واگذاشته به ایشان از دانش و تجربیات بیشتری برخوردارند بهتر می‌توانند از بین نیروها مورد پذیرش واقع شوند.

قرآن مجید: خداوند (طالوت) را بر شما برگزید و علم و جمارت (قدرت) او را وسعت بخشید خداوند ملکش را به هر کس بخواهد می‌بخشد و احسان خداوند وسیع و آگاه (از لیاقت افراد برای ضعیف‌ها) است.

4 ـ ابتکار نوآوری

کسانی که دارای خلاقیت و نوآوری هستند مورد احترام کارکنان واقع می‌شوند و زمینه ایجاد قدرت شخصی و نفوذ آن در بین نیروها به وجود می‌آید.

5 ـ سعی و کوشش:

یکی دیگر از ویژگیهای که موجب موفقیت و تاثیر رهبران در پیروان می‌شود سعی و کوشش و تلاش می‌باشد کسانی که در کارها جدی پرتلاش و فعال باشند اعتماد و علاقه نیروها را به خود جذب می‌کند این حالت زمینه ساز نفوذ رهبران در پیروان می‌گردد.

ما ادراک المجد من کاته الجد عزرالحکم

کسی که کوشش نکرد به مجدد عظمت نرسد

من اعمل اجتهاده بلغ مراده

کسی که کوشش کرد به مراد خود رسید

6 ـ پشتکار: یکی دیگر از ویژگیهای نفوذ رهبرذان پشتکار آنها می‌باشد.

الامور بتمامها و الاعمال بخوا تیمها

ارزش و اهمیت امور به تمام کردن آن و اعمال به خاتمه آن است

7 ـ شجاعت:

شجاعت و دیوار بودن یکی دیگر از صفات رهبران است

الشجاعه زین یعنی شجاعت زینت است

8 ـ شهرت:

سوابق روشن و افتخار آمیز بودن رهبران یکی دیگر از ویژگیهای آنها است.

حسن الشهره حصن القدره خوبی شهرت نگهدارنده قدرت است.

9 ـ سخنرانی

یکی دیگر از ویژگیهای رهبران سخنرانی می‌باشد توان سخن گفتن و تبیین مسائل برای پیروان یکی از امور مهم در رهبری می‌باشد با سخنرانی خوب در تبیین برنامه‌ها و مشکلات و راه‌حلهای موفق، نیروها را دلگرم، کدورتها را مرتفع ساخته وجود و ستی و محبت را در بین نیروها بوجود می‌آورند.

اصوب الرمی القول المصیب صحیح ترین تیراندازی گفتار درست است

6 ـ سلوک مدیریت :

سبک و شیوه برخورد رهبر و مدیر با زیر دستان از مسائل بسیار مهم مدیریت است

مهارتهای که در فرا کرد مدیریت ضرورت دارد بر سه نوع است

1 ـ فنی مدیر ارشد

2 ـ انسانی مدیران میانی

3 ـ اداکی مدیریت سرپرستی

سبک رهبری در منابع اسلامی:

الف ) محبت به مومنان

و احفض جناحک المومنین بال و پر خود را بر مومنان فرود آر

ب ) مهر و محبت به انسانها

و اما اخ لک فی الدین او نظیر لک فی الخلق

رعیت یا برادر دینی و یادر آفرینش مثل تواند

ج ) لزوم مدارا و دوستی با زیر دستان

مداراه الرجال من الفضل الاعمال

مدارا کردن با مردم از بهترین اعمال است

د ) اصل شدت عمل بر دونوع زیر تقسیم می شود :

1 ـ لزوم فرمانبرداری

الخلاف یهدم الرای یعنی اینکه مخالفت تصمیم گیری را نابود می کند

2 ـ شدت عمل در برابر افراد متمرد و نافرمان

شدت و سختگیری را با کمی نرمش در هم آمیز و آن جاکه مدارا کردن بهتر است مدارا کن اما آن جایی که جز با شدت عمل، کار از پیش نمی‌رود شدت را بکار ببندد.

7 ـ کنترل و پیگیری:

پس از برنامه‌ریزی و ابلاغ برنامه‌های عملیاتی جهت اجرا و ابلاغ دستورات لازم کنترل یکی از مهمترین وظایف مدیران است مطرح می‌شود.

کنترل عبارتست از توجه به نتایج کار و پیگیری برای مقایسه فعایتهای انجام یافته با برنامه‌های و اعمال اصلاحات مقتضی در مواردی که از انتظارات انحرافی صورت گرفته است.

یکی از مسائل اساسی و محوری در کنترل نظارت و ارزیابی و پیگیری در مورد ارزیابی‌های بعمل آمده و انجام دادن اصلاحات لازم.

کنترل بیشتر در روند اجرایی و پس از رویت نقطه ضعف و قوتهااست که بکار برده می‌شود.

کنترل بر سه نوع می‌باشد.

1 ـ کنترل یا نظارت آشکارا

مدیر مستقیماً وارد عمل می‌شود و بر امور نظارت می‌کند

2 ـ نظارت یا کنترل درونی

یا همان خود کنترلی است این حالتی است که در وجود فرد که او را به انجام وظایفش ترغیب می‌نماید بدون آنکه عامل خارجی او را تحت کنترل آورد.

3 ـ نظارت پنهان:

یعنی اینکه افرادی ناشناس عملکرد کارگزاران را تحت نظر قرار دهند و به مدیر گزارش نمایند در ارزیابی و کنترل لازم نیست که ما به بررسی جزء به جزء کار بپردازیم بلکه باید نقاط مهم و کلیدی را به درستی مشخص و معین گردد و مورد ارزیابی قرار گیرد.

9 ـ تصمیم گیری:

یکی از مهمترین مسائل در کلیه فعالیتها و مراحل تصمیم گیری است در مورد هر چیزی در زندگانی و سازمان خود تصیماتی در خصوص برنامه‌ریزی، انتخاب هدف و طراحی برنامه، قبول برنامه و ابلاغ آن جهت اجرا و ترسیم سازمانی مناسب سازماندهی، رهبری و کنترل اتخاذ می‌نمایم و یکی از مهمترین عوامل بشمار می‌رود حتی یکی از مهمترین عوامل شکست و موفقیت یک مدیر تصمیم‌گیری آن می‌باشد.

تصمیم‌گیری یعنی اینکه انتخاب یک راه حل مناسب و بهتر از بین راه‌حلهای مختلف

رای الرجال میزان عقله میزان عقل مرد، اندیشه اوست

مراحل تصمیم‌گیری:

الف) شامل تشخیص و تعیین مشکل و شناخت مساله‌ای که در راه تحقق اخداف مانع ایجاد کرده است در این مرحله سعی می‌شود مشکل اصلی و واقعی شناسایی شده و معلوم گردد که علل مشکل چیست این مرحله مهمترین مراحل تصمیم‌گیری است.

ب) یافتن راه حل‌های ممکن برای رفع مشکل می‌باشد.

لکل ضیق مخرج برای هر تنگنایی راه خروجی است

ج) انتخاب معیار برای سنجش و ارزیابی راه حلهاست.

5) کلیه راه حلها با یکدیگر مقایسه و ارزیابی قرار می‌گیرد.

هـ) سنجش راه حلها نسبت به همه با توجه به معیار پیش بینی شده در مراحل سوم و برآورد نتیجه در مرحله چهارم

افکار مختلف را با یکدیگر مقایسه کنید، راه صحیح آن به دست خواهد آمد.

و) انتخاب یک راه حل از میان راه حلهای مختلف

مسائلی که باید در تصمیم‌گیری لحاظ شود یا احتمال خطا در تصمیم‌گیری کاهش یابد.

1 ـ عاقبت اندیشی 2 ـ استفاده از تجارب 3 ـ مشورت 4 ـ رعایت خطوط کلی برنامه‌ جامع و برنامه عملیاتی

موانع قاطعیت در تصمیم گیری

1 ـ تردید و دودلی 2 ـ ترس 3 ـ هوسهای مردم 4 ـ خویشان و نزدیکان 5 ـ استهزاء 6 ـ حرف مردم

لغزشهای تصمیم‌گیری

1 ـ پیروی از هواسهای نفسانی 2 ـ تصمیم‌گیری بدون تمرکز 3 ـ ناپختگی 4 ـ فریب

منابع:

1 ـ مدیریت اسلامی محمد حسن نبوی ناشر بوستان کتاب قم

2 ـ امام علی (ع) و مدیریت اسلامی محمد دشتی ناشر موسسه فرهنگی تحقیقاتی حضرت علی (ع)

3 ـ مدیریت رفتار سازمانی ترجمه دکتر قاسم کبیری ناشر دانشگاه آزاد اسلامی

منبع:مرجع علوم مدیریت ایران