مديريت و برنامه ريزي در سیره پيامبر(ص)

مديريت و برنامه ريزي  در سیره پيامبر(ص)

مديريت و برنامه ريزي  در سیره پيامبر(ص):

 1 . سياست و حكومت

        با طلوع سپهر اسلام در مكه و گسترش دعوت پيامبر و هجرت به مدينه دولت و حكومت اسلامي به دست پيامبر اعظم (ص) تأسيس گرديد و آن حضرت ، علاوه بر آموزش ، تربيت و تزكية نفوس ، شخصاً عهده دار سرپرستي و رهبري جامعة اسلامي گشت و به ادارة نظام اجتماعي و حكومتي مسلمانان در ابعاد مختلف قضايي ، فرهنگي ، سياسي ، اقتصادي و نظامي پرداخت و با توجه به نقش هدايتي و نظارتي آن گرامي در همه رخدادها و جريانات اسلامي در ابعاد ياد شده و حضور مستقيم ايشان در بسياري از عرصه ها ، بخش عظيمي از سيرة پيامبر اعظم (ص) مربوط به ابعاد سياسي ، اجتماعي و ملكداري آن حضرت مي گردد كه به جهت رعايت اختصار تنها به چند محور آن اشاره مي كنيم .

    1 – 1 . مسئوليت پذيري

        از شاخصه هاي برجستة سيرة اجتماعي رسول خدا (ص) در زندگاني پرفراز و نشيب مسئوليت پذيري وي در جايگاه رهبري امت اسلامي است . مسئوليت پذيري آن حضرت دو بعد دارد . بعد نخست و مهم آن ، مسئوليت پذيري در قبال وحي و فرمان الهي است . تابش نور وحي در قلب مقدس و مبارك پيامبر (ص) و تحمل اين مسئوليت سنگين الهي از سوي آن بزرگوار ، منشأ اتصال عالم خلقت و دنياي مادي به سرچشمة غيب و ملكوت گشت و درهاي حقايق عالم غيب و ملكوت در پرتو اين بعد از مسئوليت پذيري آن حضرت بر روي انسانهاي ملكي گشوده شد و آنان را با ملكوت پيوند داد .

    اين سرچشمة بعثت كه در مثل امروزي در قلب مقدس نبي اكرم (ص) جوشيد و جاري شد يك مسير مهمي را دارد . يعني مسئله به همين جا ختم پيدا نمي كند كه از طرف پروردگار حقيقت و نوري در قلب يك انسان ممتاز ، برجسته و استثنايي درخشيد . اين قدم اول و اول كار است . البته مهم ترين ، بخش قضيه هم ، همين است . درخشيدن اين نور در قلب مقدس و مبارك پيغمبر و تحمل مسئوليت وحي از طرف آن بزرگوار همان قسمتي است كه به طور صريح ، عالم خلقت ، عالم وجود انسان و دنياي مادي را به معدن غيب وصل مي كند . حلقة وصل ، اين جاست . اگر چه هميشه بركات الهي در طول اين روندي كه عرض خواهيم كرد ، نسبت به بشر و نسبت به اين راه وجود دارد ، ليكن حلقة وصل در همان لحظة بعثت است ، كه از عالم غيب ، سرچشمة حقايق الهي و سرچشمة بعثت – كه خود اين يك كلمه كافي است – به روح مقدس پيغمبر سرازير و جاري مي شود و بر قلب مقدس پيغمبر مي جوشد .

    بعد ديگر مسئوليت پذيري رسول اعظم (ص) مسئوليت آن گرامي در برابر امت است . او از زماني كه ازسوي خدا عهده دار مسئوليت رهبري امت شد ، به رغم مشكلات ، ناهنجاريها ، تهمتها و آزارهاي فراوان از سوي دشمنان و مخالفتها و كارشكنيهاي گوناگون ، با همة وجود در به انجام رساندن آن كوشيد و با تحمل شكننده ترين تلخيها ، بهترين و كامياب ترين موفقيتها را به دست آورد .

    قرآن كريم در آيات متعدد و با بيانات مختلف روحية مسئوليت پذيري رسول الله (ص) را خيلي زيبا ترسيم كرده ، كه وي چگونه براي هدايت مردم و رشد و تعالي امت شب و روز نمي شناخت و چگونه در پرتو احساس مسئوليت مي كوشيد . مردم را از گرفتاريهاي عقيدتي و اخلاقي بردگي طاغوتها برهاند . تعبيرهايي همچون : « حرص عليكم » ، « بالمؤمنين رؤف رحيم »  ، « ان تحرص علي هداهم »  ، « طه ما انزلنا عليك القرآن لتشقي »  ، « فلعلك باخع نفسك علي آثارهم »  و ... همه بيانگر روح مسئوليت پذيري پيامبر اعظم (ص) در برابر جامعه و مردم است .

    اين سيره و شيوة رسول خدا (ص) در بردارندة بزرگترين پيام به پيروان وي ، به ويژه مسئولان و كارگزاران نظام مقدس جمهوري اسلامي در سطوح و رده هاي مختلف است . به ويژه با اين رويكرد كه انسان مي بيند رسول خدا (ص) با آن همه تلاش و تحمل آنهمه آزار ، انگيزه اي جز كسب رضاي خدا و هدايت مردم ندارد و با صراحت اعلام مي كند كه من در قبال اينهمه كوشش ، چشمداشتي از شما ندارم : « لا اسئلكم عليه اجراً ». و بدين گونه ، هيچ گونه شائبة قدرت طلبي و هواي نفس و منشهاي فردي در تلاشها و مسئوليت پذيري آن حضرت مشاهده نمي شود . تحقق و ترويج چنين شيوه و سيره اي در جامعه ، به ويژه در سطح كارگزاران حكومتي بسيار ضرور و اثرگذار است .

    1 – 2 . رهبري ديني و سياسي

    قرآن كريم سيرة انبياي الهي را چنين توصيف مي كند :

    و لقد بعثنا في كل امه رسولا ان اعبدوا الله واجتنبوا الطاغوت .

    و در حقيقت در ميان هر امتي فرستاده اي برانگيختيم [ تا بگويد : ] خدا را بپرستيد و از طاغوت [ = فريبگر ] بپرهيزيد .

    در اين آية شريفه پرستش خدا و اجتناب از طاغوت و هر گونه معبود باطلي دو ركن اساسي تعاليم انبياء دانسته شده است . بنابراين ، دعوت به توحيد ( هدايت ديني ) بدون طاغوت زدايي ( رهبري سياسي ) ممكن نيست . بيشترين رنجها و سختهايي كه انبياء متحمل گشتند و بسياري از آنان به ناحق از سوي دشمنانشان كشته شدند : « و يقتلون النبيين بغير حق  » به جهت توأم بودن رهبري ديني و سياسي آنان بود ، و گرنه صرف آموختن مسئله احكام فردي و عبادي به مردم موجب قتل آنان نمي شد .

    شعار « سياست از دين جداست » شعاري استعماري است هدف طرح آن از سوي استعمارگران باز داشتن مسلمانان از دخالت در سرنوشت خويش است وگرنه در تعاليم الهي اسلام بيش از امور عبادي به امور سياسي و اجتماعي مسلمانان پرداخته شده است . سيرة پيامبر اعظم (ص) نسبت به امور خارجي آنان نشان مي دهد كه يكي از مسئوليتهاي بزرگ شخص رسول اكرم (ص) فعاليتها و مبارزات سياسي آن حضرت بوده است ، بنابراين ، مبارزه و فعاليتهاي سياسي بخش مهمي از مسئوليتهاي مذهبي است كه بار آن بر دوش رهبر جامعة اسلامي خواهد بود . به اين بيان ارزشمند امام خميني قدس سره توجه كنيد :

    اگر شما بتوانيد مفهوم مذهب را در فرهنگ اسلامي ما درك و دريافت كنيد ، به روشني خواهيد ديد كه هيچ گونه تناقضي بين رهبري مذهبي و سياسي نيست ؛ بلكه همچنان كه مبارزة سياسي بخشي از وظايف و واجبات ديني و مذهبي است ، رهبري و هدايت كردن مبارزات سياسي گوشه اي از وظايف و واجبات ديني و مذهبي است ، رهبري و هدايت كردن مبارزات سياسي گوشه اي از وظايف و مسئوليتهاي يك رهبر ديني است .

    كافي است شما به زندگي پيامبر بزرگ اسلام (ص) و نيز زندگي امام علي (ع) نگاه كنيد كه هم يك رهبر مذهبي ماست و هم يك رهبري سياسي ، و اين مسئله در فرهنگ شيعه از مسائل بسيار روشن است و هر مسلمان شيعي وظيفة يك رهبر مذهبي و ديني مي داند كه در سرنوشت سياسي و اجتماعي جامعه مستقيماً دخالت كند و هدايت و نقش تعيين كنندة خود را انجام دهد ...

    مذهب اسلام از هنگام ظهورش متعرض نظامهاي حاكم در جامعه بوده است و خود داراي سيستم و نظام خاص اجتماعي و اقتصادي و فرهنگي است كه براي تمام ابعاد و شئون زندگي فردي و اجتماعي قوانين خاصي وضع دارد و جز آن را براي سعادت جامعه نمي پذيرد .

    مذهب اسلام همزمان با اينكه به انسان مي گويد كه خدا را عبادت كن و چگونه عبادت كن ، به او مي گويد چگونه زندگي كن و روابط خود را با ساير انسانها بايد چگونه تنظيم كني و حتي جامعة اسلامي با ساير جوامع بايد چگونه روابطي را برقرار نمايد . هيچ حركتي و عملي از فرد و يا جامعه نيست مگر اينكه مذهب اسلامي براي آن حكمي مقرر داشته است . بنابراين ، طبيعي است كه مفهوم رهبري ديني و مذهبي بودن ، رهبري علماء مذهبي است در همة شئون جامعه ؛ چون اسلام هدايت جامعه را در همة شئون و ابعاد به عهده گرفته است . پيغمبر اكرم (ص) مبعوث شد كه سياست امت را متكفل باشد .

    حاكميت سياسي پيامبر اكرم (ص)گاه مستقيم و به وسيلة دستوراتي كه حضرت اعلام مي كرد و به مرحلة اجرا مي گذاشت ، اعمال مي گرديد و

    گاه غيرمستقيم و توسط نمايندگان و كارگزاراني كه آن حضرت به مناطق گوناگون اعزام مي كرد . نصب كارگزاران و فرماندهان ، صدور و ابلاغ بخشنامه هاي دولتي براي حاكمان ، عقد پيمانهاي سياسي – امنيتي با طوايف مختلف ، گسيل داشتن نمايندگان تبليغي – سياسي ، اعزام تيمهاي اطلاعاتي – تحقيقاتي ، تقويت بنية دفاعي و نظامي ، سركوب فتنه گران و ... همه نشانگر اهتمام پيامبر اعظم (ص) به فعاليتهاي سياسي – اجتماعي و سيرة آن بزرگوار در اين بعد از زندگي اوست .

    1 –3 . ايجاد يك نظام نمونه و الگو

    رسول گرام اسلام در كمتر از يك ربع قرن موفق شد بنا و قاعد‌ة يك نظام عظيم جهاني را بر پا كند كه همچون وجود بي نظير خودش در ميان همة نظامهاي پيشين و پسين الهي و بشري نمونه و الگو باشد ؛ الگو و نمونه اي از حاكميت اسلام براي همة زمانها و دورانهاي تاريخ انسان در هر نقطه اي از جهان .

    اگر فساد و انحراف برخي سردمداران در دوره هاي بعد نبود – كه به نام اسلام سالها بعد از رحمت پيامبر (ص) در ميان مردم حكومت كردند - به يقين آثار و دستاوردهاي حركت رسول خدا (ص) تا قرنهاي متمادي ديگر و شايد تا امروز در سراسر جهان ادامه مي يافت . اكنون پس از گذشت قرنها از ظهور خورشيد اسلام محمدي جلوه و الگوي كوچك آن را در ايران اسلامي و در قالب نظام جمهوري اسلامي مشاهده مي كنيم كه در برابر قدرتهاي بزرگ استكباري ايستاده و در دنيا به عنوان نماد و مظهر اسلام اصيل شناخته مي شود .

    با نگاه به الگوي كامل اسلام كه پيامبر اكرم (ص) آن را عرضه كرد مي توان شاخصهاي يك حكومت الگو را به دست آورد . اين شاخصها براي افراد بشر ، به ويژه مسلمانان ، نشانهايي است كه به وسيلة آنها به راحتي مي توانند نسبت به نظامها و انسانها قضاوت كنند .

    شاخصهاي برجستة نظام پيامبر اعظم (ص) در بيان مقام معظم رهبري مدظله عبارت است از :

    الف . ايمان ، معنويت و عبوديت : انگيزه و نيروي پيش برندة حقيقي در نظام نبوي ، ايماني است كه از سرچشمة دل و فكر مردم مي جوشد و دست و بازو و پا و وجود آنها را در جهت صحيح به حركت در مي آورد و به عبوديت كامل در مقابل پروردگار مي انجامد ؛ يعني عبوديت خدا در كار و عمل فردي ، عبوديت در نماز كه بايد قصد قربت داشته باشد ، تا عبوديت در ساخت جامعه ، در نظام حكومت ، نظام زندگي مردم و مناسبات اجتماعي ميان آنان .

    ب . قسط و عدل : اساس كار بر عدالت و قسط و رساندن هر حقي به حقدار – بدون هيچ ملاحظه بود ؛ عدالت در قضاوت ، عدالت در برخورداريهاي عمومي – و نه خصوصي – عدالت در اجراي حدود الهي ، عدالت در مناصب و مسئوليت دهي و مسئوليت پذيري . وجود مبارك پيامبر (ص) عدل مطلق و بي اغماض بود . در زمان آن حضرت هيچ كس در جامعة اسلامي از چارچوب عدالت خارج نبود .

    ج . علم و معرفت : در نظام نبوي پاية همه چيز ، دانستن و شناختن و آگاهي و بيداري است . كسي را كوركورانه به سمتي حركت نمي دهند . مردم را با آگاهي و معرفت و قدرت تشخيص به نيروي فعال – نه نيروي منفعل – بدل مي كنند . اين معرفت بود كه به علم اندوزي منتهي شد و جامعة اسلامي را در قرن چهارم هجري به اوج تمدن علمي رساند .

    د . صفا ، اخوت و عاطفه : در نظام نبوي درگيريهاي برخاسته از انگيزه هاي خرافي ، شخصي ، سودطلبي و منفعت جويي مبغوض است و با آن مبارزه مي شود . فضا فضاي صميمت ، اخوت و برادري ، همدلي و محبت و عاطفه است ؛ محبت به خدا ، محبت خدا به مردم : « يحبهم و بحبونه » ، « قل ان كنتم تحبون الله قاتبعوني يحببكم الله »  ، محبت اهل بيت : « قل لا اسئلكم عليه اجرا الا الموه ه في القربي »  محبت به همسر ، فرزندان و هم كشيان .

    ه . صلاح اخلاقي و رفتاري : پيامبر (ص) روي يكايك افراد كار تربيتي و انسان سازي كرد ، انسانهاي مستعد را تزكيه و از مفاسد و رذائل اخلاقي پيراسته و پاك مي كرد و از آنها شخصيتي با اخلاق و مزكي مي ساخت :

    « و يزكيهم و يعلمهم الكتاب و الحكمه » .

    و . اقتدار و عزت : جامعه و نظام نبوي ، تو سري خور ، وابسته ، دنباله رو ، و دست حاجت به سوي اين و آن دراز كن نيست . عزيز و مقتدر و تصميم گير است . صلاح خود را كه شناخت ، براي تأمين آن تلاش مي كند و كار خود را پيش مي برد .

    ز . كار و حركت و پيشرفت دائم : در نظام نبوي توقف وجود ندارد ، به طور مرتب ، حركت ، كار و پيشرفت است . اتفاق نمي افتد كه يك زمان بگويند : ديگر تمام شد ؛ حالا بنشينيم استراحت كنيم

           1 – 4 . مشورت

    هدف از مشورت ، به كسب آگاهي و مصونيت از خطا و اشتباه محدود نمي شود تا گفته شود معصومان عليهم السلام نيازي به مشورت ندارند . شخصيت دادن به مردم ، آزمايش و شنجش هوش آنها ، رشد فكري افراد ، ايجاد انگيزة بيشتر در مردم براي انجام دادن كار موردنظر ، بهره گيري از تأييد و حمايت آنها و ... همه از اهداف ، آثار و حكمتهايي است كه در مشورت نهفته است و معصومان عليهم السلام و در رأس آنان وجود مبارك پيامبر (ص) در برخي امور اجتماعي ، سياسي و نظامي با ديگران به رايزني مي پرداختند . موارد فراواني از مشورت رسول اكرم (ص) با ياران خود در مسائل اجرايي و حكومتي – كه دستور و نص خاصي از منبع وحي نرسيده بود – در صفحات تاريخ آمده كه فرصت بازگو كردن آنها نيست و تنها به بيان شهيد مطهري در اين باره بسنده مي كنيم .

    با اينكه فرمانش ميان اصحاب بي درنگ اجرا مي شد و آنها مكرر مي گفتند : چون به تو ايمان قاطع داريم ، اگر فرمان دهي كه خود را در دريا غرق كنيم و يا در آتش بيفكنيم ، مي كنيم . او هرگز به روش مستبدان رفتار نمي كرد . در كارهايي كه از طرف خدا دستوري نرسيده بود با اصحاب مشورت مي كرد و نظر آنها را محترم مي شمرد و از اين راه به آنان شخصيت مي داد .

    در بدر ، مسئلة اقدام به جنگ ، همچنين تعيين محل اردوگاه و نحوة رفتار با اسراي جنگي را به شور گذاشت . در احد نيز راجع به اينكه شهر مدينه را اردوگاه قرار دهند و يا اردو را به خارج ببرند ، به مشورت پرداخت . در احزاب و در تبوك نيز با اصحاب به شور پرداخت .

    1 – 5 . مسئوليت دادن به جوانان

    انبياء ، به ويژه نبي مكرم اسلام ضمن ارتباط با اقشار گوناگون جامعه به جوانان كه توانمندترين قشر جامعه به شمار مي روند و در نظام حكومتي بيشترين نقش را در ابعاد سياسي ، اجتماعي ، اقتصادي و نظامي دارند ، توجه ويژه اي داشتند . رسول خدا (ص) به جوانان مسئوليت مي داد ، بلكه گاهي مسئوليتهاي بزرگ و حساس را به ‎آنان مي سپرد و بدين ترتيب زمينة حضور و مشاركت آنان را در پستها و مسئوليتهاي گوناگون اجتماعي فراهم مي ساخت ، به عنوان نمونه :

    رسول خدا (ص) پيش از هجرت به مدينه ، « مصعب بن عمير » جوان را در يك مأموريت تبليغي – آموزشي به يثرب فرستاد . همين جوان در جنگهاي بدر و احد از فرماندهان و پرچمداران جبهة حق بود كه با حماسه آفريني در جنگ احد به شهادت رسيد .

    « عتاب بن اسيد » بيست و يك ساله پس از فتح مكه از سوي آن حضرت به عنون والي اين شهر گمارده شد ؛ در حالي كه در ميان صحابه افراد مسن تر از ايشان فراوان بود . همچنين رسول خدا (ص) « معاذ بن جبل » بيست و شش ساله را به سمت مبلغ ديني و پاسخگوي مسائل شرعي اهالي مكه منصوب كرد . نيز « عمرو بن جزم » هفده ساله را امارت نجران برگزيد . انتخاب « اسامه بن زيد » هيجده ساله به فرماندهي لشكري كه براي رويارويي با روميان بسيج شده بود ، نمونة ديگري از سيرة جوانگرايي پيامبر اعظم (ص) است . و از همة مهم تر واگذاري مسئوليتهاي مهم تبليغي ، سياسي ، مديريتي و نظامي به علي است كه سن او در آغاز هجرت به مدينه از 23 سال تجاوز نمي كرد .

    واگذاري اين مسئوليتهاي مهم مديريتي و تبليغي به نسل جوان براساس اصل شايسته سالاري و توانمندي اين قشر در ايفاي مسئوليت بود . حضرت در خصوص مسئوليتهاي واگذاري به اميرمؤمنان (ع) گاه به اين نكته تصريح مي كرد . به عنوان نمونه وقتي در جريان غزوه تبوك ، حضرت علي (ع) را به جانشيني خويش در مدينه گمارد ، فرمود : مدينه را جز من يا تو كسي شايسته نيست .

    و يا در جريان ابلاغ پيام برائت براي مشركان مكه در موسم حج ، رسول خدا (ص) با اين سخن كه : « اين پيام را جز مردي از خاندان من نبايد ببرد  » بر شايستگي آن حضرت براي انجام دادن اين مأموريت بزرگ و حساس تصريح كرد .

    مقام معظم رهبري مدظله در بيان اين سيرة نبوي مي فرمايد :

    پيامبر اكرم (ص) دربارة جوانان توصيه كرده است . با جوانان انس گرفته است . از نيروي جوانان براي كارهاي بزرگ استفاده كرده است .

    پيامبر اكرم (ص) نه فقط از كسي مثل علي (ع) ، بلكه در دوران ده سال و چند ماه حكومت خود ، از عنصر جوان و نيروي جوان حداكثر استفاده را كرده است .

    پيامبر اكرم (ص) در يكي از حساس ترين لحظات عمر خود ، مسئوليت بزرگي را به يك جوان هيجده ساله داد . در جنگها خود پيامبر اكرم فرماندهي را عهده دار مي شد ، اما آن وقتي كه پيامبر در آخرين هفته هاي زندگي خود احساس كرد كه از اين عالم خواهد رفت و لشكركشي به سرزمين امپراتوري روم به وسيلة خود او امكان ندارد ، چون كار بسيار بزرگ و دشواري بود ، لازم بود نيرويي براي اين كار برگزيده بشود كه هيچ مانعي نتواند جلوي آن را بگيرد ؛ لذا اين مسئوليت را به يك جوان هيجده ساله داد .

    پيامبر مي توانست يك نفر از اصحاب پنجاه ساله ، شصت ساله و داراي سابقة جنگ و جبهه را بگذارد ، اما يك جوان هيجده ساله را گذاشت و او اسامه بن زيد بود ...

    پيامبر فرماندهي اين سپاه بزرگ و گران را به اين جوان هيجده ساله داد كه همة اصحاب بزرگ و پيرمرد و سرداران سابقه دار پيامبر در آن سپاه عضو بودند ... از نظر پيامبر نيروي جوان اين قدر حائز اهميت است .

    ما امروز در كشورمان « اسامه بن زيد » هاي زيادي داريم ... كه حاضرند در همة ميدانهاي فعال – در ميدان درس ، در ميدان سياست ، در ميدان فعاليتهاي اجتماعي ، در ميدان مشاركتهاي گوناگون – براي فقرزدايي ، براي سازندگي و در هر صحنه عرصه اي كه براي آنها برنامه ريزي بشود و امكان داده بشود شركت كنند اين موقعيت بسيار مهمي براي اين كشور است .

منابع و مآخذ:

1. بيانات مقام معظم رهبري مدظله در مورخ 19/9/1375 ( پيامبر اعظم (ص) ، ص 46 -47 )

2.توبه ، آيه 128 .

3.نحل  ، آيه 37 .

4. طه  ، آيه 1 .

5.كهف  ، آيه 6 .

6.شوري  ، آيه 23 .

7. نحل ، آيه 36 .

8. بقره  ، آيه 61 .

9.صحيفه نور ، ج 4 ، ص 167 .

10 . همان ، ج 13 ، ص 217 .

 11.مائده  ، آيه 54 .

12.آل عمران ، آيه 31 .

13.  شوروي  ، آيه 23 .

14 . جمعه  ، آيه 2 .

15. پيامبر اعظم ( ص ) ، ص 86 – 87 و 95 – 96 .

16. ر . ك : اسد الغابه ، ج 4 ، ص 368 ، 369 .

17  . سيره حلبي ، ج 3 ، ص 59 و اسد الغابه ، ج 3 ، ص 358 .

18 . اسدالغابه ، ج 4 ، ص 98 – 99 .

19 . همان ، ج 1 ، ص 64 – 65 .

منبع:  http://samansion.blogfa.com/post-99.aspx